4 ngày trong sa mạc Marốc

Sa mạc Sahara !! Nghe cái tên này người Việt Nam nghĩ ngay đến một đại dương cát và cuộc sống khổ sở của những người du mục. Nhìn qua màn ảnh nhỏ thì thích thế thôi chứ tôi dám cam đoan là chẳng có mấy ông nào dám đi một tour trên sa mạc đâu, khổ thế ai mà chịu được. Thế nên bản thân những tour đi lênh thênh trên sa mạc nhiều ngày như thế này lại càng hiếm và đối với người dân Marốc, gặp được một đồng chí da vàng ở một nơi khỉ ho cò gáy như thế này chắc cũng hiếm như việc xem Nhật thực ! Thế nhưng chính những dịp giao lưu văn hóa hiếm hoi đó, tôi đã có được những trải nghiệm khó quên.

Trước hết, tôi xin đính chính lại, sa mạc Sahara không phải lúc nào cũng chỉ là những đụn cát đâu mà phong cảnh rất đa dạng, đi từ thung lũng đến ốc đảo và thậm chí còn có những đô thị lâu đời nữa. Tôi đã có dịp khám phá phong tục tập quán của những bộ tộc du mục, họ luôn biết cách thích nghi để sống sót được trên một vùng đất « chó ăn đá gà ăn sỏi » này

VALLEE DES ROSES
Vallée dé Roses hay thung lũng hoa hồng. Tên như vậy vì ở nôi đây người ta trồng hoa hồng. Nghe có vẻ lạ. Ở sa mạc mà trồng được hoa sao ? Có đấy ! Thung lũng này có một may mắn là có một con sông chảy qua, nên cung cấp nguồn nước tưới dồi dào. Đó là lý do vì sao cây côi mọc tốt tươi. Hoa hồng ở đây người ta gọi là « hoa hồng Damascus », chịu được lạnh và mùa hạn hán. Có thể giống hoa này được những người hành hương Hồi giáo mang đến từ vùng Trung Đông xa xôi vào thế kỷ thứ 10. Ngày nay, cả thung lũng trồng hoa hồng chủ yếu để sản xuất nước cốt hoa hồng phục vụ cho nhu cầu địa phương. Phần còn lại thì xuất khẩu để làm nguyên liệu chế biến nước hoa.

VALLEE DADES
Ra khỏi khu rừng cây cọ xanh rờn, phong cảnh thay đổi dần với màu vàng của cát và dần xuất hiện những ngôi làng bỏ hoang. Đó là dấu hiệu cho thấy tôi đang tiếp cận thung lũng Dades. Thung lũng Dades là một phản chứng đầu tiên danh cho những ai chỉ biết sa mạc là đụn cát. Đây là một khu vực có khá nhiều ốc đảo do có nguồn nước dồi dào tạo điều kiện cho việc phát triển nông nghiệp. Những vườn cây ôliu, ngô, sung là một trong những đặc thù của thung lũng này. Điểm nổi bật của thung lũng Dades là sự xuất hiện của những Kasbah, một loại thị trấn cổ đặc trưng của Marốc và chỉ phát triển ở những vùng có thời tiết khắc nghiệt như sa mạc. Người bản địa thường gán cho Dades biệt danh « con đường nghìn lẻ một Kasbah ». Đặc trưng với lối kiến trúc phòng thủ được thể hiện rất rõ với những bức tường bằng đất nện dày và cao. Thời xưa rất hay có xung đột giữa các bộ lạc sa mạc và vì thế các Kasbah Phải có hệ thống phòng thủ vững chắc. Bên trong là tập hợp nhiều gia đình sống với nhau, cộng thêm người hầu, kho chứa lương thực, chỗ nuôi gia súc và nơi ẩn náu. Các Kasbah thường được xây trên cao dọc theo lưu vực sông Dades. Chỉ riêng trên trục đường tôi đi cũng đã bắt gặp đến 7 Kasbah khác nhau.

Khung cảnh hùng vĩ của Kasbah thường làm phim trường cho nhiều bộ phim Hollywood

Từ hơn một nghìn năm các bộ tộc du mục (gọi là berber) đã sử dụng những phương pháp truyền thống để xây nên những pháo đào kiên cố như thế này. Lối kiến trúc berber chưa bao giờ chịu ảnh hưởng của những quộc chinh phục ả rập. Kasbah chính là minh chứng rõ ràng cho lối kiến trúc đặc trưng Marốc và khá giống với những ngôi nhà bình dân ở Yemen.

Kasbah đối với những người của sa mạc giống như lâu đài của người Châu Âu thời trung cổ. Chỉ có các quận chúa mới được phép trấn giữ Kasbah, như là những người giữ biên cương cho vua Marốc. Kasbah trấn giữ và bảo vệ những ốc đảo, nơi sản xuất lương thực

Các Kasbah đều tuân theo những phương pháp xây dựng nhất định. Trên nền móng bằng đá dựng nên những bức tường thành rất dày và cao. Các bức tường được nối với nhau bằng các chòi canh đồ sộ. Chất liệu xây dựng chủ yếu là đấn nện pha trộn với rơm, được chế biến theo phương pháp thủ công nhằm cách nhiệt vào mùa hè và mùa đông.

Cậu hướng dẫn viên giải thích cho tôi rằng không phải Kasbah nào cũng là pháo đài dành cho quận công. Đôi khi, Kasbah chỉ đơn thuần là một làng mạc nhỏ của những gia đình du mục muốn sống cố định tại một nơi nên xây một hệ thống phòng thủ đơn giản hơn. Vì không đủ kinh phí để xây tường cao và kiên cố như các quận công, họ thường chọn xây làng mạc tại những địa điểm hiểm trở khó tấn công như cạnh vực thẳm hay trên một mỏm đá.

Nhưng với thời tiết xấu và việc xây nhà hiện đại hơn, những công trình này bị bỏ hoang và có nguy cơ biến mất khỏi bản đồ Marốc. Thật vậy, cũng giống như tất cả các khu vực sa mạc, mưa bão ít khi đổ xuống nhưng hễ có thì lại rất to và dễ làm sói mòn những công trình chỉ xây bằng đất nện. Người dân du mục thì lại hiếm khi chịu khó tu sửa lại nhà ở của họ sau mỗi trận mưa mà lại hay chuyển đi xây nhà ở nơi khác. Với khuynh hướng bỏ làng mạc và chuyển đến sinh sống gần thành phố, các công trình kiểu này bị bỏ hoang.

Càng đi dọc theo thung lũng, tôi càng thấy hai bên sườn dần thu hẹp lại và đường đi dần dốc lên. Càng đi tôi cũng thấy màu xanh của cây cối ít dần đi. Lúc này hai bên tôi là những vách đá cao hơn 300m trong khi lối đi ở giữa thì nhiều khi không rộng quá 20m.

Lên đến đỉnh, tôi xâm nhập vào vùng núi có tên gọi « ngón tay của khỉ ». Truyền thuyết kể rằng ngày xửa ngày xưa, có một đám cưới rất to ở đay. Người tham gia uống nhiều rượu nên xay xỉn và ném thức ăn bừa bãi lên vách núi. Thánh Allah tức giận quá nên hóa đá cả lũ. Nhìn vào hình dánh mấy mỏm đá đúng là cũng hơi giống người thật nhưng mà với điều kiện phải cỏ chút trí tưởng tượng !

THUNG LŨNG DRAA
Thung lũng Draa trước kia là một con sông dài và rộng nhưng với hạn hán và tấn công của sa mạc, sông cạn dần và để lại dấu vết là những ốc đảo và rừng cọ trong lòng sa mạc Sahara. Chính vì thung lũng Draa phát triển dọc theo sông nên dài lắm, cũng phải khoảng 1200km.

Xưa kia, khi dòng sông còn đầy nước, các đoàn caravan ả rập từ Trung Đông xa xôi đi dọc theo sông và trao đổi hàng hóa với các làng mạc phát triển ven sông.

Các sản phẩm trao đổi khá phong phú : ngọc trai, muối, vàng, nô lệ, da thuộc và hạt tiêu. Những cuốn sách cổ còn nói đến một thung lũng phồn hoa và có cả cá sấu !

Ngày nay, thung lũng Draa được biết đến như là một dải ngân hà những ốc đảo phát triển ven sông. Người dân địa phương gọi đùa là « đường ray tàu ».

Kể cũng đúng. Bạn thử nghĩ mà xem, chiều dài con sông tương ứng với đường ray tàu. Dọc theo con sông là những « nhà ga » tương ứng với các ốc đảo. Du khách hay những đoàn caravan dừng quá giang tại ốc đảo, chất đầy lương thực rồi lại đi tiếp.

Tôi dùng dịch vụ ô tô 4x4 thăm một đoạn ngắn và tiến thẳng đến thị trấn Zagora,nơi khởi hành những cuộc phiêu lưu bằng lạc đà vào sa mạc. Zagora chính là ốc đảo cuối cùng, trước khi chính thức tiến vào sa mạc Sahara với những đụn cát mà ta vẫn thường xem qua màn ảnh nhỏ. Có thể nói Zagora là ranh giới giứa nền văn minh loài người và thiên nhiên hoang dại. Bắt đầu từ đây, tôi sử dụng lạc đà một bướu để khám phá biến cát vàng này. Những đụn cát khổng lồ cao hơn 150m với màu vàng ban ngày và chuyển sang màu đỏ huyền ảo theo ánh mặt trời hoàng hôn